راهبردهای فراشناختی: تدریس و سنجش

مدیریت جدید در آموزش و پرورش، همانند مدیریت در حوزه های گوناگون نظیر تجارت و ... بر پرورش منابع انسانی سازمان تاکید دارد. مدرسه به مثابه سازمانی که تحت نظر مدرسه است، برای حصول به اهداف تعیین شده به فعالیت منابع انسانی خود نیاز دارد. اهداف، زمانی برآورده خواهد شد که در کنار فراهم آیی امکانات مادی، فضای کار، بودجه و ... منابع انسانی مدرسه هم رشد مطلوبی داشته باشند. رشد و بالندگی منابع انسانی مدرسه،افزون بر کوشش های فردی منابع انسانی، برای ایجاد فرصت جهت بالندگی به درایت و تدبیر نیاز دارد.

بالندگی حرفه ای معلمان، در گرو فراگیری دانش و مهارت هایی است که حاصل پژوهش و اندیشه ورزی مربیان متخصص در امر آموزش و پرورش به شمار می رود. نظریه فراشناخت، که از نظریه های جدید در حوزه آموزش و پرورش است، در بالندگی حرفه ای معلمان و مدیران اثر مثبتی می گذارد. به این سبب، در این مقاله راهبردهای فراشناختی تدریس و سنجش یا مجموعه اصول و راهکارهای عملیاتی مربوط به اصول طرح شده، برای فراشناخت را ارائه می دهیم.

راهبردهای فراشناختی تدریس و سنجش

فراشناخت اساساً  آن جنبه از فرآیندهای استدلال انسانی است که برای حل مساله اساسی اند. دانش مربوط به این فرآیندها و کنترل آن ها در حوزه عمل فراشناخت قرار می گیرد. در نوشته حاضر، به شش سوال مربوط به تدریس و سنجش فراشناخت می پردازیم که عبارتند از:

الف_ چه جنبه هایی از فراشناخت را باید آموخت؟

ب_ چه کسی از آموزش فراشناختی نفع می برد؟

پ_ اصول بنیادین آموزش فراشناختی کدام است؟

ت_ باید به آموزش فراشناختی چه مقدار زمان اختصاص داد؟

ث_ برای آموزش فراشناخت چه کار باید کرد؟

ج_ آموزش فراشناخت را از کجا باید آغاز کرد؟

الف_چه جنبه هایی از فراشناخت را باید آموخت؟ برای آموزش فراشناختی، انتخاب محتوا چندان کار آسانی نیست. انتخاب محتوای مناسب از راه بررسی تفاوت های فراشناختی گروه های دانش آموزی امکان پذیر است. به این سبب، لازم است نحوه عملکرد فراشناختی یادگیرندگان پیشاپیش معین گردد. دومین منبع برای تدارک محتوای آموزش فراشناختی، اطلاعات موجود در ادبیات نظری و تجربی است. از ادبیات نظری و تجربی، سه نوع راهبرد و مهارت برمی‏آید: آگاهی از فرآیندهای نظم جویی مناسب، کسب مهارت های نظم جویی و در دسترس نبودن و بهره گیری از مهارت های پردازش. این مهارت ها و راهبردها مبنایی برای برنامه ریزی آموزش فراشناختی است.

ب_ چه کسی از آموزش فراشناختی سود می برد؟ تدریس مهارت ها و راهبردها به یادگیرندگانی که پیش تر مهارت ها و راهبردها را فرا گرفته اند، موثر نیست؛ همچنین آموزش های فراشناختی برای کسانی که فاقد مهارت های پایه شناختی اند و از نظر عاطفی آمادگی کافی ندارند، سودمند نیست. برای مثال، از دانش آموزانی که فاقد مهارت های پایه خواندن هستند، انتظار نمی‏رود در برنامه های آموزشی معطوف به بهبود مهارت های مطالعه و مهارتهای خود نظم جویی در مطالعه موفق شوند. همچنین یادگیرندگانی که اثرگذاری راهبردها و مهارت های مطالعه را باور ندارند، از برنامه های آموزشی فرا شناختی بهره نمی گیرند. بنابراین، دانش آموزانی برای آموزش های فراشناختی مناسب اند که فاقد راهبردها و مهارت های فراشناختی باشند. در نتیجه، شناسایی یا تشخیص بنیه عاطفی دانشی یادگیرندگان به نظر برای موفقیت در آموزش های فراشناختی ضروری است.

پ_ اصول بنیادین آموزش فراشناختی کدام است؟ چندین اصل را می توان از پژوهش های موجود برای تدریس و یادگیری فراشناختی استخراج کرد. از بین اصول فراوان استخراج شده، اصول ارائه شده در زیر اهمیت زیادی دارند:

الف_ فعالیت ها و فرآیندهای یادگیری بیش از بازده های یادگیری باید مورد تاکید قرار گیرند (اصل فرآیند). ب_ یادگیری "اندر یافتی" است و به دانش آموزان یاری می شود تا از راهبردهای یادگیری، مهارت های خود نظم جویی و روابط بین راهبردها و مهارت ها به منظور دستیابی به اهداف یادگیری آگاهی یابند (اصل تامل). پ_ تعامل بین عناصر شناختی، فراشناختی و عاطفی یادگیری در کانون قرار دارند (اصل عاطفی). ت_ دانش آموزان پیوسته باید از کاربرد و کارکرد دانش و مهارت ها آگاه باشند (اصل کارکرد). ث_ معلمان و دانش آموزان باید برای انتقال و تعمیم فراگرفته ها بکوشند (اصل انتقال). ج_ باید راهبردهای یادگیری و مهارت های خود نظم جویی را به صورت منظمی تمرین کرد. تمرین باید همراه با زمان کافی و زمینه عملی در بستر ویژه ای انجام شود (اصل زمینه). چ_ دانش آموزان را باید برای فراگیری نحوه نظم دهی، تشخیص (عیب یابی) و بازنگری یادگیری آماده کرد (اصل خود تشخیصی / خود عیب یابی). ح_ آموزش باید به صورتی طراحی گردد که توازن مطلوبی بین کیفیت و کمیت یادگیری وجود داشته باشد (اصل فعالیت). خ_ مسوولیت یادگیری باید به تدریج به یادگیرنده سپرده شود (اصل سکوبندی یا داربست). د_ در آموزش دانش آموزان ابتدایی به طور خاص باید روابط بین والدین و دیگر افراد بزرگسال مورد تاکید قرار گیرد تا آن که تلاش های پایه برای یادگیری خود نظم جویی مورد سرپرستی قرار گیرد. (اصل سرپرستی). ذ_ همیاری و بحث در بین دانش آموزان ضروری است (اصل همیاری). ر _ هدف های یادگیری شناختی عالی که مستلزم پردازش شناختی عمیق تر است باید مورد تاکید قرار گیرد (اصل هدف). ز) مواد درسی جدید زمانی فراگرفته می شود که به دانش و پیش آموخته های قبلی پیوند زده شود (اصل پیش آموخته ها). ژ _ آموزش باید با توانایی درک و فهم جاری دانش آموزان متناسب باشد (اصل یادگیری فهم).

الزامی نیست همه برنامه های آموزشی، اصول برشمرده در بالا را در نظر آورند. اما برنامه هایی که از اصول برشمرده در فوق اثر می پذیرند، اثربخشی بیش تری نشان می دهند.

ت_ باید برای آموزش فراشناختی چه مقدار زمان اختصاص داد؟ در بسیاری از برنامه های آموزشی عموما زمان بسیار اندکی برای آموزش های فراشناختی در نظر گرفته می شود. این امر دلیل آن نیست که برنامه های آموزشی کوتاه مدت اثر گذارند. در مطالعه ای نشان داده شده با یک ساعت آموزش برای بزرگسالانی که به یادگیری زبان خارجی می پرداختند، نتایج چشمگیر به دست آمد. می دانیم که برنامه های کوتاه مدت آموزشی عموما برای کودکان کم سن، دانش آموزان کم توان و دانش آموزان ناتوان در یادگیری اثر گذار نیستند. برنامه های آموزشی بلند مدت، اثرگذارتر از برنامه های آموزشی کوتاه مدت اند. با این همه باید در زمینه مدت برنامه های آموزشی پژوهشی جدی انجام شود.

ث_برای آموزش فراشناخت چه کار باید کرد؟ مواد آموزشی که برای آموزش های فراشناختی مورد استفاده قرار می گیرد، باید از نظر بوم شناختی سازگار باشند. یعنی باید در برنامه های آموزش موادی را وارد کرد که دانش آموزان مکررا با آن ها در داخل و خارج از مدرسه مواجه باشند. مطلوب است برای برنامه های آموزشی فراشناختی از همان مواد آموزشی ای استفاده کرد که دانش آموزان درصدد یادگیری آن برای دروس مدرسه ای خود هستند؛ از این طریق به راحتی می توان عملکرد دانش آموزان را به صورت منظم مورد پایش و ارزشیابی قرار داد. برنامه های آموزشی ای که از ویژگی های مورد اشاره در بالا برخوردار نباشند برای دانش آموزان نامناسب خواهند بود.

ج_ آموزش فراشناخت را از کجا باید آغاز کرد؟ چون تکالیف یادگیری مورد استفاده برای آموزش فراشناخت باید از نظر بوم شناختی سازگار باشند ، بهترین جایگاه آغاز کار، برنامه درسی مدرسه است . منظم کردن آموزش فراشناختی در برنامه درسی مدرسه، عاری از مسأله و دشواری هم نیست. این کار ، گاه ، دانش آموزان را سر در گم می سازد. برای رفع دشواری ، به جای تأکید بر مطالعه و حل صرف مسأله ، باید از دانش آموزان خواست فرآیند های درگیر در امر مطالعه و حل مسأله را هم نظم ببخشند.

پرات، راه حلّی برای از میان برداشتن مشکل اشاره شده ارائه داده است: او بر آن است که باید از رویکرد های " در شرایط عمل گذاشتن " استفاده کرد. در رویکردهای "در شرایط عمل گذاشتن " معلم مهارت های نظم جویی را بی آن که دانش آموزان را بیش ازاندازه متوجه امر کند ، فعال می سازد. دانش آموزان پس از آن که برنامه را دریافت کردند یا آموزش دیدند و از مزایای برنامه آموزشی بهره گرفتند ، به کاری که انجام شده است ، از نظر آموزش فراشناختی توجه می کنند. نتیجه گیری درک و فهم و کسب توانایی در زمینه چگونگی تفکر و نحوه نظم جویی در سازمان دهی رفتار یادگیری از موضوعات محوری برای فراگیری معلمان است. مجهز کردن دانش آموزان به مهارت ها و راهبردهای فراشناختی، آنان را قادر می سازد خواسته ها و انتظارات عدیده آموزش و پرورش را بر آورده سازند. گرچه عده ای از دانش آموزان به طور طبیعی از مهارت ها و راهبردهای فراشناختی بهره می گیرند، عده زیادی از دانش آموزان را می توان آموزش داد تا آگاهانه از مهارت ها و راهبردهای فراشناختی استفاده کنند.

پی. آر- جی. سیمونز / محرم آقازاده

                                                     مجله رشد