روش تدریس و کلاسداری

روش تدریس و کلاسداری

محورهای بحث در تدریس و روش‌های مربوط به آن، چون در یک طرف معلم است و در طرف دیگر، شاگرد، در این میان، علم و تجربه است که با استفاده از « بیان » و « ابزار » انتقال می‌یابد. از این رو، نکات مربوط به « روش تدریس » در محورهای زیر خلاصه می‌شود:

روش تدریس و کلاسداری

محورهای بحث در تدریس و روش‌های مربوط به آن، چون در یک طرف معلم است و در طرف دیگر، شاگرد، در این میان، علم و تجربه است که با استفاده از « بیان » و « ابزار » انتقال می‌یابد. از این رو، نکات مربوط به « روش تدریس » در محورهای زیر خلاصه می‌شود: الف. نکات عاطفی، روحی، فکری، اخلاقی و رفتاری ب. نکات علمی، تخصصی و مهارت‌های تجربی ج. نکات تدارکاتی و ابزاری و وسائل آموزشی. به تعبیر دیگر: این نکات شامل چند بخش می‌شود: 1. آن‌چه به معلم مربوط می‌شود 2. آن‌چه به شاگردان مربوط می‌شود 3. آن‌چه به فضای آموزشی و کلاس مربوط می‌شود 4. آن‌چه به زمان، ساعت و مقدار درس مربوط می‌شود 5. آن‌چه به متن آموزش مربوط می‌شود 6. آن‌چه به موضوع درس مربوط می‌شود. تذکر: برخی از نکات یاد شده و نیز آن‌چه به طور مبسوط آورده می‌شود، مختص تدریس در کلاس‌های جدید و با استفاده از تخته سیاه است و برخی نکات عام تدریسی است که شامل هر نوع تدریس، در هر جا و هر موضوع، حتی تدریس به سبک سنتی حوزه‌ها هم می‌شود. آن‌چه به معلم مربوط می‌شود؟ این ویژگی‌ها، مستلزم داشتن: الف. اطلاع از اصول روان شناسی ب. معلومات کافی در رشته مورد تدریس ج. مهارت علمی و تجربه کاری است. به تعبیر دیگر می‌توان چنین ترسیم کرد: چگونه باید باشد؟ معلم چگونه تدریس کند؟ چگونه رفتار کند؟ معلم، چگونه باید باشد؟ 1. اطلاع کافی و تسلط بر موضوع درس داشته باشد؛ تا هم خوب تدریس کند و هم قادر به رفع شبهات باشد 2. اعتماد به نفس، ایمان به توانایی خویش، خجالت نکشیدن و احساس حقارت نداشتن 3. داشتن جربزه و قدرت اداره کلاس، روحیه قوی و مدیریت لازم 4. تواضع، نداشتن غرور و خود بزرگ بینی[1] 5. اخلاق (خوش خلق، دل سوز، مؤمن به کار خویش و علاقه مند به معلمی) 6. نظم و انضباط وخوش قولی، توجه به « الگو » بودنش برای شاگردان. 7. فصیح بودن، داشتن قدرت بیان و صدای دل نشین. چگونه تدریس کند؟ هر جلسه درس، از مجموعه‌ای آموزش‌ها، شیوه‌ها، تمرین‌ها و تکلیف‌ها تشکیل می‌شود. در هر نوبت، پیش از شروع، انجام کارهایی مقدماتی از قبیل: حضور افراد، بررسی و بازدید تکالیف درسی، تذکرات لازم و آماده سازی افراد برای گوش دادن و ایجاد شوق و انگیزه برای آموختن و بیان شیوه کار انجام می‌شود. آن‌گاه قسمت اصلی که ارائه طرح درسی است و سپس فعالیت‌های تکمیلی از قبیل خلاصه درس و جمع بندی سؤالات پایانی و ارائه تکلیف و تمرین و آزمون انجام می‌گیرد. مجموعه‌ای از این نکات به صورت زیر قابل بیان است: 1. مطالعه و آمادگی قبلی و تهیه درس (مقدمه، مطلب اصلی، پروراندن، نتیجه گیری) 2. تفهیم مطلب، نه فقط گفتن و رد شدن بدون توجه به فهم مطلب توسط شاگردان (گفت و شنود با شاگردان، میزان فهم و تفهیم در کلاس را روشن می‌سازد) 3. ذکر اجمالی از درس قبل و جمع بندی مطالب در پایان درس 4. سؤال کردن از شاگرد، تا وی احساس حضور و خطاب پیدا کند 5. فرصت سؤال دادن به شاگرد، که هم شخصیت دادن به اوست، هم کمک به فهم و هم پرورش ذهن 6. استفاده از وسایل و ابزار کمک آموزشی (سمعی و بصری و اجرا و عمل کردن در کلاس، مثل آموزش وضو‌). سه نکته اخیر، هم کلاس را بانشاط نگه می‌دارد، هم کمک به فهم و تفهیم می‌کند، هم فرصت فکر کردن به معلم و شاگردان می‌دهد و هم شاگردان از چنین کلاسی راضی می‌شوند و از حضور در آن لذت می‌برند. نکات جنبی تدریس نکاتی مرتبط با مسائل شکلی و ظاهری کلاس و تدریس و رفتار در حین تدریس است که رعایت آن‌ها جاذبه آفرین است: 1. تمرین روی لحن و صدا و بیان 2. ارزشیابی از کار خود و تأثیر درس و فهم شاگردان 3. واگذاری مسؤلیت‌هایی به افراد در کلاس (سهیم کردن آنان) 4. ادامه یادگیری برای معلم، در جا نزدن، افزایش مطالعه و آگاهی 5. ابتکار در تدریس 6. آرام کردن کلاس با راه‌های غیر مستقیم 7. رعایت وقت از نظر شروع و ختم و میزان تدریس و حضور بموقع 8. آراستگی و نظافت ظاهری معلم 9. تکیه ندادن به دیوار، تخته سیاه، میز 10. بازی نکردن با تسبیح، قلم، لباس، و هر چیز دیگر 11. استفاده از تخته سیاه و تابلو و طرح و نمودار 12. ایجاد رقابت سالم میان شاگردان چگونه رفتار کند؟ نحوه رفتار با شاگردان و مراعات حقوقی که بر گردن معلم است،‌هم او را محبوب می‌سازد و هم ضامن توفیق او در امر تدریس است و آمیختن تدریس به لطف و خوشرفتاری، جاذبه می‌آفریند[2]. درس معلم ار بود زمزمه محبّتی جمعه به مکتب آورد طفل گریز پای را 1. شوخ طبعی و مزاح با شاگردان در حد تعادل. بشاش بودن؛ به نحوی که نه کلاس خشک و سرد باشد و نه تبدیل به جلسه خنده و تفریح گردد. 2. صبوری، تحمل و بردباری 3. برخورد تشویق آمیز و توجه به نقاط مثبت شاگردان و طرح آن‌ها در جمع 4. احترام به شخصیت دانش آموزان، شخصیت بخشیدن به شاگردان 5. پرهیز از انتقام و لجاجت، داشتن روحیه عفو و اغماض و ارفاق 6. ثبات عاطفی و روانی، تزلزل نداشتن در روحیات و کیفیت رفتار 7. علاقه و صمیمیت نسبت به شاگردان: آشنایی با آنان از نزدیک، دانستن اسم و خصوصیات فردی آنان، کمک به آنان، روحیه همدردی و همکاری، همراز و مشاور بودن برای شاگردان 8. عدل و انصاف و تساوی در نمره دادن، سؤال کردن، پاسخ به سؤال‌ها، تکلیف، نگاه و توجه و ... [3]. 9. کف نفس و خویشتن داری نسبت به: شهوت ‘ با عفاف غضب ‘ با خون سردی و وقار غرور ‘ با تواضع و اقرار به اشتباه و شهامت « نمی‌دانم » گفتن معلم باید در برابر کج فهمی، دیرفهمی، پرسش‌های بی جا، اشکالات بیانی، آزار، اشتباهات، کم کاری یا حوادث غیر مترقبه در محیط درسی و کلاس، خود را نگه دارد و خشم نگیرد. 10. اعتماد بخشیدن به شاگردان ضعیف. مفهوم کلاسداری در کلاسداری، به طور عمده باید معلم، هم توجه و هم شناخت و کنترل نسبت به مقوله‌های زیر داشته باشد و محیط مناسب برای فعالیت و یادگیری فراهم آورد. این تدابیر مربوط است به: ـ مقدار شاگردان ـ وسایل و امکانات آموزشی ـ نوع درس و رشته ـ تناسب سطح فکر و معلومات شاگردان ـ شرایط عمومی آموزشگاه ـ انطباق درس با مسائل زندگی درباره تخته سیاه استفاده از گچ و تخته سیاه در تدریس، فواید بسیاری دارد؛ از جمله: ـ کمک به فهم بهتر درس (سمعی و بصری) ـ کمک به شاگردان برای یادداشت برداری و نیز درست نوشتن کلمات یا متون عربی و ... ـ فرصت به معلم برای تنظیم بهتر مطالب ـ توجه دیرآمدگان به بحث ـ توجه خود معلم که چه گفته و تا کجا بحث کرده است ـ و ... . نکاتی که خوب است استاد، در استفاده از تخته سیاه، مراعات کند: ـ موضوع درس را در سمت راست و بالا بنویسد و تا پایان، پاک نکند ـ تخته و گچ، صاف و مرغوب باشد، و اندازه تخته، مطلوب ـ تخته را از بالا به طرف پایین پاک کند ـ پرهیز از پاک کردن با دست یا لباس ـ خط خوب و خوانا ـ تسلط بر نوشتن بدون معطلی زیاد ـ پشت به شاگردان نکردن، بلکه یک طرف ایستادن و نوشتن ـ تابلو در دید همه باشد، از نظر دوری و نزدیکی،‌ بالا و پایین، نبودن مانع و ... ـ همزمان با نوشتن، خواندن و تلفظ کردن، تا بشنوند ـ استفاده از یادداشت، تا مطلب یادش نرود. نور کنترل معلم نسبت به نور و میزان مطلوب آن در کلاس ضروری است: ـ نه کم باشد، نه زیاد و آزار دهنده ـ تابش خورشید یا نور لامپ قوی، به چهره شاگردان یا معلم مستقیم نباشد ـ سایه و روشن بودن تخته سیاه، حواس را پرت می‌کند. حرارت سرما یا گرمای زیاد، سبب عدم تمرکز فکر شاگردان نسبت به درس است. درجه سی حد متعادل است. توجه معلم به میزان حرارت کلاس و وضعیت سرما و گرما، ضروری است. هوا گاهی، هوای ناسالم، حواس‌ها را ناجمع می‌کند. گشودن پنجره، روشن کردن تهویه، ‌برگزاری کلاس در هوای آزاد و ... مورد توجه باشد. نوع نشستن نحوه نشستن شاگردان و آرایش نفرات، باید به نحوی باشدکه معلم، هم صدایش به همه برسد، و هم بر همه تسلط و اشراف و دید داشته باشد. به هر نحوی که شرایط، مقتضی آن باشد،آرایش افراد صورت گیرد . عیوب و محاسن کلاسداری[4] با توجه به نکاتی که تا کنون یاد شد، محاسن و عیوب کلاسداری، خود به خود روشن می‌شود. اما در یک فهرست بندی منظم و موضوعات ریزتر، بهتر می‌توان به آن‌ها توجه یافت و به کار گرفت. این محاسن و معایب در چند محور، قابل طرح است: عیوب کلاس داری الف. از نظر ظاهر و حرکات و بیان: 1. صدای زیاده از حد بلند یا صدای نارسا، بریده بریده، و مقطّع و یک نواخت 2. صدا و حرکات آمرانه و حرکات تصنعی و تبسم و خنده غیر طبیعی یا خشن یا عاری از ظرافت 3. لحن بی حوصله یا خسته و یا سرد و یک نواخت 4. قیافه ناراحت 5. صورت و لباس کثیف و نامرتب 6. لحن صحبت شبیه به قرائت 7. پاک کردن بینی با انگشت 8. بازی با گچ و تسبیح و ... موقع تدریس 9. حرکات زیاد دست و بدن و راه رفتن موقع تدریس یا قرائت 10. تکیه کلام به خصوص و تکرار کلمات 11. بلند کردن صدا برای فهماندن مطلب 12. تظاهر به خوش خلقی ولی غضبناک شدن آنی 13. تکیه به میز و نیمکت، هنگام صحبت، نشستن روی میز نشان دادن علایم ناراحتی مثل سرفه، بلعیدن آب دهان و ... . ب. از نظر استفاده از وسایل و حرکات: 1. کثیف کردن کلاس در نتیجه آزمایش‌های مختلف 2. کثیف کردن لباس در نتیجه نوشتن بر روی تخته 3. پراکنده بودن وسایل، روی میز معلم 4. خشونت و پرت کردن اشیا به طرف شاگردان 5. گرفتن اشیا از شاگردان با خشونت 6. استفاده نادرست از تخته سیاه 7. تخته را قبل از شروع پاک نکردن 8. پاک کردن تخته با انگشت و دست 9. عدم توجه به نور، هوا و نظافت کلاس 10. نوشتن با خطوط ریز و ناخوانا، روی تخته 11. استفاده از گچ‌های رنگی نامناسب با رنگ تخته 12. عدم توجه به دید شاگردان نسبت به تخته و وسایل 13. مرتباً از یادداشت استفاده کردن. ج. از نظر رفتار با شاگرد: 1. خجول بودن یا نخوت و غرور و فخر فروشی 2. رفتار غیرصمیمانه که جلب اعتماد نمی‌کند 3. کاهش تدریجی شاگردان، رو به آخر ساعت 4. برخورد ملامت گرانه و عتاب آمیز با شاگرد، که کینه و کدورت می‌آورد.[1] 5. به کار بردن الفاظ رکیک و دور از ادب 6. عصبانیت سریع از رفتار شاگرد 7. خود را ملعبه شاگردان ساختن 8. شاگرد را برای مدت طولانی پای تخته نگاه داشتن 9. تعریف و تمجید زیاده از حد[2] 10. نگاه نکردن به صورت شاگرد 11. توجه به عده‌ای خاص داشتن 12. دستور دادن، و قبل از اجرا، دستور دیگر دادن 13. صدور دو دستور متناقض 14. یکدندگی و لجاجت 15. تحقیر شاگردان با حرکات دست و ... 16. بی جربزه بودن 17. مداخله بیش از حد در کار دانش آموزان 18. انتظار سکوت محض از شاگردان و یا بی حرکت ماندن آنان در طول ساعت تدریس 19. ساکت ساختن کلاس با گفتن مرتب « ساکت » و « هیس » و ... . د. از نظر روش کار: 1. تکرار زیاده از حد جواب شاگرد 2. نزدیک شدن به شاگردان موقع پرسش 3. به جای شاگرد، جواب سؤال خود را دادن 4. سؤال انفرادی از شاگرد، بدون طرح سؤال برای همه 5. جواب دسته جمعی خواستن از کلاس که سبب همهمه شود[3] 6. پرسش دایمی از شاگردان قوی 7. شاگرد را با سؤالات مختلف گیج کردن 8. فرصت فکر ندادن به شاگرد برای جواب گویی 9. پرسش در هنگامی که شاگرد مشغول یادداشت کردن و نوشتن است 10. جواب قانع کننده ندادن به شاگرد 11. شاگردی را که سؤال دارد امر به سکوت کردن یا جواب ندادن 12. سؤالات نامأنوس و خارج از درک و تجربه شاگردان کردن. هـ . از نظر فعالیت‌های درسی: 1. تکرار یک نوع فعالیت برای گذراندن وقت و عدم تنوع 2. عدم تنظیم مطالب، متناسب با فهم شاگرد 3. عجله و شتاب در تشریح مطالب تازه 4. پیش بینی وقت را نکردن 5. تکرار مطالب کتاب، بدون بحث و انتقاد 6. شروع درس، بدون کشف معلومات قبلی شاگرد 7. تمرین ناقص قبل از پرسش 8. دستور مبهم به شاگردان دادن 9. درس را بدون ایجاد رابطه معنوی با کلاس، شروع کردن 10. تکرار زیاد درس و خسته کردن شاگردان 11. تدریس مجدد چیزی که همه آن را می‌دانند 12. بی روح بودن کلاس، به جهت عدم رقابت و هیجان درسی 13. عدم اطمینان به تلفظ صحیح کلمات یا معانی الفاظ و اصطلاحات. محاسن کلاسداری: الف. از نظر معلم: 1. بشاشت و سرور در کلاس و خشرویی با شاگردان 2. انرژی و فعالیت نشان دادن 3. حوصله و خون سردی 4. سکوت به موقع، برای جلب توجه شاگردان[4] 5. لحن دوستانه و صمیمی، ولی جدی 6. تمیزی قیافه و لباس 7. استفاده از مثال‌های مفرح و شوخی‌های مناسب. ب. استفاده از وسایل: 1. استفاده دقیق و منظم از تخته سیاه 2. تنظیم جداول و کشیدن تصویر روی تخته 3. ترس نداشتن از ترسیم روی تخته، به دلیل عدم تسلط بر نقاشی و کاریکاتور و طراحی 4. آماده داشتن وسایل و به کار بردن به جای آن‌ها 5. استفاده از مطالب تکثیر شده و چاپی برای توزیع. ج. رفتار با شاگرد: 1. فرصت فکر دادن به شاگرد 2. رابطه صمیمی در کلاس ایجاد کردن 3. تشویق به بیان صحیح و تلفظ خوب 4. تشویق به صراحت گفتار و شجاعت 5. تشویق به سهیم شدن آنان در کار کلاس 6. قدردانی از شاگردان به جهت همکاری ایشان 7. ایجاد رقابت مثبت میان آنان 8. رفتار جدی ولی بدون حمله به شاگرد مقصّر 9. رعایت ادب و نزاکت و احترام 10. ساختن کلاسی با روح و نشاط د. طرز کار: 1. تنظیم وقت و توجه به ساعت 2. حسن مَطلع و شروع جذاب 3. ارتباط درس‌های گذشته با حال 4. حرکت در کلاس و توجه به فعالیت کتبی شاگردان 5. تغییر شکل سؤال برای راهنمایی شاگردان 6. ارتباط پرسش‌ها با درس و تنوع سؤالات 7. تشویق کلاس به پرسش 8. طرح سؤال‌های غلط انداز برای سنجش هوش افراد 9. شناسایی سلیقه افراد کلاس 10. توجه کامل به هدف و وحدت درس 11. کشف قوه فهم شاگردان قبل از شروع کار 12. حسن ختام، تمام کردن کار در هر ساعت به طرزی مطلوب. شناخت شاگرد شناخت شاگرد، نقش مهمی برای معلم دارد تا کیفیت تدریس و رفتار خویش را متناسب با او سازد؛ به خصوص اگر تدریس، در جمعی باشد با زمینه‌های مختلف. این شناخت، می‌تواند در محورهای زیر باشد: 1. شاگرد کیست؟ 2. چه می‌خواهد؟ 3. اجتماع چه احتیاجی به او دارد؟ 4. چه می‌خواهیم به او یاد دهیم؟ 5. اطمینان از رسیدن به هدف مورد نظر. در شناخت شاگردان، توجه به این نکات حایز اهمیت است: ـ تفاوت‌های فردی در روحیه ـ در فکر و استعداد ـ زمینه و آمادگی ـ حافظه و قوه درک ـ شرایط خانوادگی و فرهنگی ـ شرایط جسمی ـ تفاوت دختر و پسر بودن. شاگرد خوب شناخت اوصاف و خصوصیات شاگرد خوب، هم در جهت ارتقای کیفی کلاس مفید است، هم در مورد تشویق و توجه بیشتر به استعداد آن‌ها، از طریق توجه به امتیازها. این اوصاف عبارتند از: 1. دقت و کنجکاوی درباره مطالب درسی 2. اعتماد به نفس 3. وقت شناسی 4. ادب و متانت 5. صراحت و بی ترس صحبت کردن 6. نظم در کلاس 7. حافظه خوب 8. قدرت استدلال 9. اطاعت از اولیای مدرسه و پدر و مادر 10. پای بندی به ضوابط و مقررات 11. پرهیز از غرور و خودبینی 12. مطالعه خارج از برنامه 13. مطالعه قبلی درس و یادداشت کردن اشکالات. تشویق بحث تشویق، همراه با توجه به مسائل تنبیه و توبیخ است، ولی از آن‌جا که محور کار آموزشی بیشتر بر پایه تشویق باید باشد، به آن بیشتر توجه می‌شود. 1. تشویق، استفاده از غریزه حب نفس است که در همه هست. 2. هیچ کس بی نیاز از تشویق نیست و حتی تحسین لفظی اثرات خود را می‌گذارد و تشویق همیشه مالی و مادی نیست. 3. نیاز به تشویق در افراد کوچک و کم سن، بیش از بزرگ سالان است. 4. نیاز به تشویق در افراد کم کار و ضعیف درسی بیش از افراد کوشا و زرنگ است. 5. تشویق،‌ در هر کاری، باعث تقویت همان خواهد شد؛ خوب یا بد. تشویق خوبان باعث تشویق صفات خوب، هم چون نظم، خط، درس خوانی، وقت شناسی، نظافت، و ... می‌گردد. در این باره، کلام علوی ـ علیه السلام ـ بسیار جالب است: « لا یکونَنَّ المحسِنُ و المسیئُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَهٍ سواءٍ، فَاِنَّ فی ذلکَ تزهیداً لاَِهلِ الاحسانِ فی الاحسانِ و تدریبٌ لاَِهلِ الاسائه ... واصِلْ فی حُسْنِ الثناءِ علیهم، فَاِنَّ کثرهَ الذِّکرِ لِحُسْنِ اَفعالِهم تَهُزُّ الشُجاعَ و تُحَرِّضُ الناکِلَ ... »[5] « نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشد، چرا که در این کار، بی رغبتی نیکوکاران نسبت به نیکی و تمرین و تقویت بدکاران نسبت به بدی است ... . پیوسته از کارهای خوبشان یاد کن، که یاد کردن بسیار از کارهای خوب آنان، شجاع را بر می‌انگیزاند و سست و تنبل را تحریک می‌کند.» اثر تشویق در شاگرد ‘ ایجاد اعتماد به نفس و نشاط برای کار در معلم ‘ محبوبیت نزد شاگردان و قدرشناسی تشویق باید: ـ به جا و به اندازه باشد (بیش از حد و کمتر از آن، لطمه می‌زند) ـ متناسب با عمل باشد ( بیش از حد تملّق است و کمتر، حسد) ـ همراه با عمل باشد (فاصله، باعث کاهش تأثیر می‌شود) ـ گاهی باشد، نه همیشه (همیشه بودن، از جاذبه و تأثیر می‌کاهد) توجه: نکات یاد شده در مورد تنبیه و کیفر نیز عیناً مطرح است. انواع تشویق: ـ جایزه نقدی، پول، کتاب، وسایل دیگر. ـ با برخورد: 1. گفتاری: مثل گفتن کلماتِ: عالی، خوب، خیلی خوب، فوق العاده! 2. غیرگفتاری: لبخند، تکان دادن سر به علامت رضا، نگاه دوستانه. 3. صوتی: آهان، هان، ها، هوم، خوب، و ... . تشویق غیرگفتاری در مورد شاگردان خجالتی که از تشویق در برابر دیگران ناراحت می‌شوند، مؤثرتر است. جواد محدثی، روش‌ها، ص 201.

برای کمک به سایت روی بنر تبلیغاتی کلیک کنید